شهر ÙØ±Ø¯ÙˆØ³ مرکز شهرستان ÙØ±Ø¯ÙˆØ³ØŒ در استان خراسان جنوبی است. این شهر در ÙØ§ØµÙ„Ù‡ Û³Û´Ûµ کیلومتری جنوب مشهد Ùˆ Û±Û¹Ûµ کیلومتری شمال غربی بیرجند Ùˆ در مسیر Ù…ØÙˆØ± اصلی ارتباطی استان‌های یزد، کرمان، اصÙهان، بوشهر، هرمزگان Ùˆ ÙØ§Ø±Ø³ به مشهد واقع است. شهر ÙØ±Ø¯ÙˆØ³ØŒ از Ø³Ø·Ø Ø¯Ø±ÛŒØ§ Û±Û²Û¹Û³ متر Ø§Ø±ØªÙØ§Ø¹ داشته Ùˆ در سال ۱۳۸۵، Û²Û³Ù«Û´Û°Ûµ Ù†ÙØ± جمعیت داشته‌است.
ÙØ±Ø¯ÙˆØ³ Ú©Ù‡ تا ۱۳۰۸، تون نامیده می‌شده، امروزه به خاطر انار Ùˆ Ø²Ø¹ÙØ±Ø§Ù† مرغوبش شناخته شده‌است
مردم ÙØ±Ø¯ÙˆØ³ به گویش ÙØ±Ø¯ÙˆØ³ÛŒ سخن می‌گویند. این گویش در میان گویش‌های ÙØ§Ø±Ø³ÛŒ در خراسان، یکی از قدیمی‌ترین گویش‌ها به شمار می‌رود Ú©Ù‡ تا ØØ¯ بسیار زیادی ویژگی زبان ÙØ§Ø±Ø³ÛŒ را ØÙظ کرده Ùˆ آهنگ زبان پارسی باستان را همچنان به همراه دارد.[نیازمند منبع] با این Ú©Ù‡ این گویش از نظر واژگان موجود در آن زیرمجموعه‌ای از زبان پارسی است، به دلیل ØªÙØ§ÙˆØª ساختاری Ú©Ù‡ در ØµØ±Ù Ø§ÙØ¹Ø§Ù„ Ùˆ جمله‌بندی با زبان رسمی کشور داشته، نسبت به سایر گویش‌های خراسان تا ØØ¯ÙˆØ¯ زیادی از آلوده‌شدن به واژگان بیگانه مصون مانده‌است. آهنگ Ùˆ وزن ادای کلمات در این گویش، به گونه‌ایست Ú©Ù‡ درک آن برای شنوندهٔ ناآشنا بسیار دشوار می‌نماید به طوری Ú©Ù‡ اغلب آن را یک زبان Ùˆ نه گویش می‌پندارند.
مردم پنج Ù…ØÙ„Ù‡Ù” ÙØ±Ø¯ÙˆØ³ØŒ اگر Ú†Ù‡ همه از گویش ÙØ±Ø¯ÙˆØ³ÛŒ Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ می‌کرده‌اند، ولی باز هم ØªÙØ§ÙˆØªâ€ŒÙ‡Ø§ÛŒÛŒ در گویش Ù…ØÙ„ه‌های مختل٠وجود داشته، ولی این جدایی Ùˆ اختلا٠پس از زلزلهٔ سال Û±Û³Û´Û· یکی شده Ùˆ به تدریج گویش‌های Ù…ØÙ„ه‌ها در هم آمیخت.
این گویش در تمامی Ø³Ø·Ø Ø´Ù‡Ø±Ø³ØªØ§Ù† Ùˆ بخش‌هایی از شهرستان‌های مجاور از جمله قائن Ùˆ گناباد رواج دارد. با این وجود، این گویش در روستاهای مختل٠شهرستان ÙØ±Ø¯ÙˆØ³ به صورت‌های Ù…ØªÙØ§ÙˆØª بیان می‌شود. نکته جالب آنکه گویش برخی از روستاها Ú©Ù‡ ÙØ§ØµÙ„Ù‡ زیادی تا شهر ÙØ±Ø¯ÙˆØ³ دارند، کاملاً شبیه مردم ÙØ±Ø¯ÙˆØ³ بوده در ØØ§Ù„ÛŒ Ú©Ù‡ گویش برخی روستاها Ú©Ù‡ تنها چند کیلومتر با ÙØ±Ø¯ÙˆØ³ ÙØ§ØµÙ„Ù‡ دارند، ØªÙØ§ÙˆØª زیادی با ÙØ±Ø¯ÙˆØ³ دارد.
دمای هوای ÙØ±Ø¯ÙˆØ³ با توجه به نزدیکی آن به کویر Ùˆ کمبود رطوبت، بین شب Ùˆ روز Ùˆ تابستان Ùˆ زمستان، اختلا٠زیادی دارد. هوا در تابستان گرم Ùˆ خشک Ùˆ در زمستان سرد Ùˆ بارانی است. عمدهٔ بارندگی سالانه، از آغاز آذر تا پایان ÙØ±ÙˆØ±Ø¯ÛŒÙ† صورت می‌گیرد. دی، سردترین ماه Ùˆ تیر، گرم‌ترین ماه سال می‌باشد.
ایستگاه هواشناسی ÙØ±Ø¯ÙˆØ³ در سال Û±Û³Û¶Û´ خورشیدی (Û±Û¹Û¸Ûµ میلادی) راه اندازی گردید. بر اساس اطلاعات این ایستگاه، میانگین سالیانه بیشترین Ùˆ کمترین درجه ØØ±Ø§Ø±Øª این شهر برابر با Û²Û´Ù«Û´ Ùˆ Û±Û° درجه سانتیگراد است. کمترین دمای ثبت شده از ابتدای تأسیس ایستگاه هواشناسی تا سال Û²Û°Û°Ûµ میلادی در این شهر برابر با Û±Û´Ù«Û¸- درجه سانتیگراد Ùˆ بیشترین آن در این بازهٔ زمانی برابر با Û´Û´Ù«Û¶ درجه سانتیگراد بوده‌است. شهر ÙØ±Ø¯ÙˆØ³ØŒ به طور میانگین در ÛµÛ¸ روز از سال دارای دمای زیر ØµÙØ± درجه Ùˆ در Û±Û´Û° روز از سال دارای دمای بالای Û³Û° درجه سانتیگراد است.
مجموع بارش سالیانه در ÙØ±Ø¯ÙˆØ³ به طور میانگین برابر با Û±Û´Û¸ میلی‌متر در سال است. به طور متوسط Û´Û° روز در سال در شهر ÙØ±Ø¯ÙˆØ³ بارش نزولات جوی وجود داشته‌است. همچنین میانگین سالیانه رطوبت نسبی در این شهر، Û³Û¶Ùª است Ùˆ به طور میانگین Û³Û¶ روز از سال، آسمان این شهر کاملاً ابری است.