مرداد سال 1335 انجمن آثار ملی در نامه‌ای به مهندس هوشنگ سیØÙˆÙ† نوشت Ú©Ù‡ وضع بنای موجود آرامگاه ØÚ©ÛŒÙ… عمر خیام متناسب با شخصیت علمی Ùˆ هنری خیام نیست Ùˆ انجمن در نظر دارد در این مورد اقداماتی به عمل آورد.
از ÙˆÛŒ خواسته شده بود Ø·Ø±Ø Ùˆ نقشه جدیدی متناسب با شخصیت خیام طراØÛŒ کند. Ù…ØÙ„ جدید آرامگاه انتخابی سیØÙˆÙ† در گوشه شمالی باغ مورد تایید انجمن قرار Ú¯Ø±ÙØª Ùˆ در Ù¾ÛŒ آن Ø·Ø±Ø Ù¾ÛŒØ´Ù†Ù‡Ø§Ø¯ÛŒ ÙˆÛŒ در 1337 به دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران ÙØ±Ø³ØªØ§Ø¯Ù‡ شد.
در سال 1338 ساخت آرامگاه آغاز شد Ùˆ در این سال قسمت‌های عمده کار از جمله گودبرداری، بتن ریزی‌های بنا Ùˆ Ø·Ø±Ø Ù…ØÙˆØ·Ù‡ به اجرا درآمد. در سال 1341 کار ساختمان آرامگاه به پایا Ù† رسید.
Ø§Ø±ØªÙØ§Ø¹ مقبره 22 متر است Ùˆ استخوان بندی اصلی آن Ùلزی Ù…ØØ§Ø· در پوشش بتنی است. Ø´Ú©Ù„ بنا در پایین تقسیم بندی 10 گانه دارد Ùˆ ÙØ§ØµÙ„Ù‡ پایه‌ها 5 متر است.
اضلاع بنا مستقیما به سمت بالا ادامه ÛŒØ§ÙØªÙ‡ Ùˆ به صورت اشکال هندسی منظم ØªÙˆØ±ÙØªÚ¯ÛŒ پیدا می‌کنند Ùˆ بعد به صورت تقریبا مخروطی Ø´Ú©Ù„ به هم رسیده شبه گنبدی را در بالا به وجود می‌آورند Ú©Ù‡ قسمت عمده آن مشبک Ùˆ تو خالی Ùˆ یادآور ستاره‌ای است Ú©Ù‡ نماد شخصیت علمی Ùˆ ستاره شناسی خیام تلقی می‌شود.
Ø³Ø·Ø Ø¯Ø§Ø®Ù„ Ùˆ خارج مقبره با کاشی‌های معرق Ùˆ اشعار خیام مزین شده است. روکار بنا معرق کاری سنگی است Ùˆ با قطعات نازک سنگ‌های Ù…ØÚ©Ù… Ùˆ Ø´ÙØ§Ù ساخته شده است. در کنار آرامگاه 7 خیمه سنگی بسیار زیبا وجود دارد Ú©Ù‡ در زیر هرکدام یک ØÙˆØ¶ آب با کاشی Ùیروزه‌ای رنگ ساخته شده است.
خیام در واقع سه شخصیت دارد: ریاضی دان است- منجم و شاعر که باید هر سه شخصیت در بنا نشان داده می‌شد. دایره ک٠به ده قسمت تقسیم شد به طوری که برج یادبود بر 10 پایه مستقر باشد. عدد 10 اولین عدد دو رقمی ریاضی است و پایه اصلی بسیاری از اعداد است.
از هر یک از پایه‌ها دو تیغه مورب به طر٠بالا ØØ±Ú©Øª می‌کند به ترتیبی Ú©Ù‡ با تقاطع این تیغه‌ها ØØ¬Ù… Ú©Ù„ÛŒ برج در ÙØ¶Ø§ ساخته می‌شود Ùˆ چون تیغه‌ها مورب‌اند خطوط اÙÙ‚ÛŒ آنها باید ناظر به Ù…ØÙˆØ± عمودی برج باشد.
پس تیغه‌ها به صورت مارپیچ Ø´Ú©Ù„ به طر٠بالا ØØ±Ú©Øª می‌کنند تا با هم تلاقی کنند Ùˆ از طر٠دیگر سر در بیاورند Ú©Ù‡ خود یک Ø´Ú©Ù„ پیچیده ریاضی Ùˆ هندسی‌ است.
این Ø´Ú©Ù„ با عدد 10 هر دو سمبل دانش ریاضی خیام است. برخورد تیغه‌ها با یکدیگر ÙØ¶Ø§Ù‡Ø§ÛŒ پر Ùˆ خالی Ùˆ به خصوص در بالا ستاره‌های درهمی را به وجود می‌آورند Ú©Ù‡ از لابلای آنها آسمان آبی نیشابور پیدا است Ùˆ به تدریج به طر٠نوک گنبد ستاره‌ها کوچکتر می‌شوند تا درآخر یک ستاره پنج پر آنها را کامل می‌کند.
این ستاره ها و آسمان اشاره به شخصیت نجومی خیام دارد. و اما برخورد تیغه ها با هم ده لوزی بزرگ می سازند که باید با کاشی کاری پر شوند. بهترین تزیین خود رباعیات خیام بود که به صورت خط شکسته و در هم به روش«سیاه مشق»های خطاطان بزرگی مانند میر عماد و بعضی استادان شکسته نویس با کاشی به صورت نقوش انتزاعی سرتاسر لوزی‌ها را پر کند.
به تقاضای انجمن آثار ملی، شادروان استاد جلال همایی 20 رباعی به این منظور انتخاب کرد و استاد مرتضی عبدالرسولی زیبا نویسی‌ها را انجام داد.
دور تا دور برج در قسمت Ø§Ø®ØªÙ„Ø§Ù Ø³Ø·Ø Ú†Ø´Ù…Ù‡ سارها در اطرا٠یک دایره وسیع به مرکز خود برج ساخته شد. همه از سنگ گرانیت با اجزا مثلثی Ø´Ú©Ù„ Ùˆ ØªÙˆØ±ÙØªÚ¯ÛŒ Ùˆ برون آمدگی‌هایی Ú©Ù‡ تا اندازه‌ای Ø´Ú©Ù„ خیمه را تداعی می‌کنند. واین اشاره به نام خیام است.
چون پدر خیام خیمه دوز بود، نام او به همین مناسبت انتخاب شد. از طر٠دیگرØÙˆØ¶â€ŒÙ‡Ø§ با کاشی Ùیروزه Ú©Ù‡ در مجموع قسمتی از ستاره را نشان می‌دهند به تعداد 7 پر به Ù…Ùهوم 7 ÙÙ„Ú© Ùˆ 7 آسمان Ùˆ 7 تپه باز اشاره به اÙلاک Ùˆ نجوم دانش دیگر خیام است.
مجموعه در یک ØØ§Ù„ Ùˆ هوای شاعرانه با درختان تنومند در اطرا٠ساخته شد Ùˆ همان طور Ú©Ù‡ خواست خود خیام بوده کاملا باز است Ùˆ مزارش بهاران Ú¯Ù„ Ø§ÙØ´Ø§Ù†.
در قسمت دیگر باغ، بناهای دیگری جهت کتابخانه Ùˆ مهمانسرای موقت با ملØÙ‚ات برای مستشرقین Ùˆ Ù…ØÙ‚قین ساخته شده است.
مقبره خیام از Ù„ØØ§Ø¸ معماری Ùˆ ساخت یکی از مهم‌ترین بناهای ساخته شده در زمان خود است. این بنای جادویی مبتنی بر اصول ریاضی Ùˆ مثلثاتی خیامی، Ù…ØØ§Ø³Ø¨Ù‡ Ùˆ طراØÛŒ شده است. سیر در دهلیزها Ùˆ طاق Ùˆ ایوان مقبره، خود Ø³ÙØ±ÛŒ ست به جهان بی نهایت معانی خیام.
آرامگاه ØÚ©ÛŒÙ… عمر خیام در سال 1354 توسط وزارت ÙØ±Ù‡Ù†Ú¯ Ùˆ هنر با شماره 1175 در Ùهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
آرامگاه ØÚ©ÛŒÙ… عمر خیام در استان خراسان رضوی، شهرستان نیشابور، روستای Ù…ØÙ…د Ù…ØØ±ÙˆÙ‚ قرار داردجهت مشاهده آدرس آرامگاه ØÚ©ÛŒÙ… عمر خیام ، می توانید از نقشه زیر استفاده کنید