مسجد جامع گلپایگان از مساجد مهم تاریخی دوران سلجوقی Ùˆ از مساجد بزرگ ایران زمین است Ú©Ù‡ با توجه به تاریخ ساخت آن شاید بتوان Ú¯ÙØª معماری ایرانی - اسلامی این مسجد الگویی بوده‌است برای ساخت مسجدهای بزرگ دیگر بویژه مناطقی Ú©Ù‡ در قلمرو ØÚ©ÙˆÙ…ت سلجوقیان بودند.
مسجد جامع گلپایگان در سال ÛµÛ°Û¸ هجری قمری، در دوران ØÚ©ÙˆÙ…ت ابوشجاع Ù…ØÙ…دبن ملکشاه سلجوقی بنا شده‌است.
پیش از آن به استناد نام ابوشجاع Ú©Ù‡ در کتیبه دور گنبد است، زمان ساخت مسجد گلپایگان را بین سال‌های Û´Û¹Û¸ تا ÛµÛ±Û² هجری قمری، یعنی دوران ØÚ©ÙˆÙ…ت وی، می‌دانستند تا این Ú©Ù‡ باستان شناسان با خواندن کتیبه‌های Ù…ØØ±Ø§Ø¨ Ø¯Ø±ÛŒØ§ÙØªÙ†Ø¯ Ú©Ù‡ بخشی از کتیبه‌ها در زیر ک٠شبستان مسجد است Ùˆ به Ø§ØØªÙ…ال قوی تاریخ بنا هم روی آن نوشته شده‌است. چنین بود Ú©Ù‡ تاریخ دقیق ساخت مسجد روشن شد.
مسجد جامع گلپایگان به دستور ابونصر ابراهیم بن Ù…ØÙ…د بن ابراهیم بابا عبدالملک ساخته شده Ùˆ نام این شخص در Û² جای مسجد، یکی در کتیبه دور گنبد Ùˆ دیگری در ØØ§Ø´ÛŒÙ‡ Ù…ØØ±Ø§Ø¨ درج شده‌است.
این مسجد را یک معمار قزوینی به نام ابوعمر بن Ù…ØÙ…د القزوینی (معرو٠به بواسار کسرار) ساخته Ùˆ نام او نیز در بالای Ù…ØØ±Ø§Ø¨ در زیر کتیبه دور گنبد، در Û² Ø³Ø·Ø Ù†Ù‚Ø´ بسته‌است.
از دیگر آثاری Ú©Ù‡ نام سلطان ابوشجاع Ù…ØÙ…د بن ملکشاه سلجوقی به یادگار روی آنها نقش بسته‌است، عبارتند از:
منار مسجد جامع ساوه به تاریخ ÛµÛ°Û´ هجری، مسجد جامع قزوین به تاریخ ÛµÛ°Û¸ هجری، Û² ØØ¬Ø±Ù‡ در مسجد جامع دیار بکر ترکیه به تاریخ ÛµÛ±Û± هجری Ùˆ دیوار روبه روی شبستان مسجد اموی در دمشق به تاریخ ÛµÛ°Û³ هجری قمری.
وقتی تاریخ ساخت مسجد گلپایگان را با تاریخ ساخت مسجدهایی دیگر Ú©Ù‡ در دیار بکر، سوریه، قزوین Ùˆ ساوه می‌سنجیم، می‌Ùهمیم Ú©Ù‡ در یک دوره کوتاه چند ساله از سال ÛµÛ°Û³ تا ÛµÛ±Û± هجری قمری چند مسجد در دوره ØÚ©ÙˆÙ…ت سلجوقی Ùˆ مناطق دور از هم بنا شده‌است Ú©Ù‡ با توجه به این نکته از یک سو در می‌یابیم Ú©Ù‡ ØÚ©ÙˆÙ…ت‌ها، در طول تاریخ، برای کسب مشروعیت Ùˆ نشان دادن اقتدار Ùˆ وسعت قلمرو خود به مسجد به عنوان یک رکن اساسی نگریسته‌اند. از سوی دیگر شاید بررسی‌های دقیق در شیوه معماری این مسجدها تشابهات قابل توجهی را نشان دهد.
این مسجد دارای صØÙ† Ùˆ شبستان وسیع Ùˆ گنبد بزرگ آجری می‌باشد Ùˆ متعلق به زمان Ù…ØÙ…د بن ملکشاه سلجوقی می‌باشد. ازخصوصیات مسجد Ùˆ گنبد آن دارا بودن کتیبه‌های آجری متعدد Ùˆ تزئینات ÙØ±Ø§ÙˆØ§Ù† دوره سلجوقی است. در متن Ú©ÙˆÙÛŒ گنبد، نام Ù…ØÙ…د بن ملک شاه خوانده می‌شود Ùˆ Ø§Ø·Ø±Ø§Ù Ù…ØØ±Ø§Ø¨ بزرگ زیر گنبد در متن کتیبه‌ای نام بانی آن بنای عظیم را، ابونصربن Ù…ØÙ…د بن ابراهیم آورده‌اند. همچنین بر بدنه‌های مختل٠شبستان نام بزرگان دین Ùˆ جملات مذهبی را به خط Ú©ÙˆÙÛŒ آجری نوشته‌اند.
در زمان ÙØªØØ¹Ù„ÛŒ شاه قاجار شبستان‌های ساده طرÙین گنبد Ùˆ بناهای شرقی Ùˆ غربی مسجد را Ø§ØØ¯Ø§Ø« نموده Ùˆ بر ساختمان‌های گنبد عهد سلجوقی Ø§ÙØ²ÙˆØ¯Ù‡â€ŒØ§Ù†Ø¯.
ساختمان گنبد عهد سلجوقی متعلق به اوایل قرن ششم هجری قمری است. صØÙ† مسجد جامع گلپایگان بدون Ø§ØØªØ³Ø§Ø¨ هشتی‌ها، ØØ¬Ø±Ù‡â€ŒÙ‡Ø§ Ùˆ رواق‌ها ØØ¯ÙˆØ¯ Û±Û¶Û°Û° متر مربع Ù…Ø³Ø§ØØª دارد Ùˆ Ø§Ø±ØªÙØ§Ø¹ گنبد مسجد Û²Û² متر Ùˆ ابعاد گنبد از داخل Û±Û² در Û±Û² متر است.
یک ØÙˆØ¶ آب بزرگ Ùˆ Ú©Ù… عمق نیز در وسط صØÙ† مسجد قرار دارد Ú©Ù‡ علاوه بر مکانی برای وضو Ú¯Ø±ÙØªÙ† نمازگزاران بر زیبایی این مسجد Ø§ÙØ²ÙˆØ¯Ù‡â€ŒØ§Ø³Øª.
سر در مسجد گلپایگان از سمت داخل Ù…ØÙˆØ·Ù‡ رو به صØÙ† با آجرهای آبی رنگ با جمله «یا علی» بصورت زیبایی مزین شده Ùˆ شبستان اصلی مسجد جامع گلپایگان همچون سایر بناهای عصر سلجوقی ÙØ§Ù‚د کاشی کاری است.
در کتیبه های مسجد جامع گلپایگان Ú©Ù‡ Ø´Ø±Ø Ù†ÙˆØ´ØªÙ‡â€ŒÙ‡Ø§ به خط Ú©ÙˆÙÛŒ است، نام ابابکر صدیق، عمر بن خطاب، عثمان، علی ابن ابیطالب Ùˆ طلØÙ‡ Ùˆ زبیر Ùˆ عبدالرØÙ…Ù† بن عوÙ...آمده‌است.
البته بعدها عده ای خواسته‌اند در اصل کتیبه دست ببرند Ùˆ جملاتی را در رد Ùˆ لعن ابابکر Ùˆ عمر Ùˆ عثمان Ùˆ...در کنار کتیبه Ø§ÙØ²ÙˆØ¯Ù‡ اند Ùˆ چند جا را خط زده اند.
Ù…ØØ±Ø§Ø¨ مسجد از دو بخش تشکیل شده‌است Ú©Ù‡ در قسمت پایینی متصل به Ú©Ù Ù…ØØ±Ø§Ø¨ Ùˆ در قسمت بالای Ù…ØØ±Ø§Ø¨ کلمات «الله Ø§ØØ¯Â» Ùˆ «الله صمد» به خط Ú©ÙˆÙÛŒ مشهود است.
آیاتی از قرآن کریم نیز در Ø§Ø·Ø±Ø§Ù Ù…ØØ±Ø§Ø¨ بزرگ مسجد جامع گلپایگان به خط Ú©ÙˆÙÛŒ نقش بسته‌است.
شکارچیان گنج از جمله Lorenz korn Ùˆ تیم همراهش (Ú©Ù‡ به گلپایگان نیز آمده‌اند)ØŒ با Ø´Ú¯ÙØªÛŒ از کتیبه‌های مسجد جامع گلپایگان یاد کرده‌اند. (منبع: مقاله Schatzsuche unter der Moschee شکار گنج در مسجد)[Û±]
مسجد جامع گلپایگان در تاریخ نهم مرداد سال ۱۳۱۲، به شماره Û±Û¹Û± در Ùهرست آثار ملی (ایران) ثبت شده‌است.
در سند مربوط به مسجد جامع گلپایگان چنین آمده است:
نمره ۱۷۵۳/۵۲۴۳۸
دولت شاهنشاهی ایران
وزارت معار٠و اوقا٠و صنایع مستظرÙÙ‡
نظر به ÙØµÙ„ اول قانون عتیقات مصوبه Û±Û² آبان Û±Û³Û°Û¹ شمسی،
نظر به ÙØµÙ„ اول نظامنامه اجرای قانون عتیقات مصوبه Û²Û¸ آبان Û±Û³Û±Û± شمسی،
و نظر به پیشنهاد مدیر کل عتیقات ـ وزارت معار٠مقرر می‌دارد:
بنای مسجد جامع گلپایگان Ú©Ù‡ (...) بنای مرکزی آن در سلطنت Ù…ØÙ…د ولد ملکشاه سلجوقی (Û´Û¹Û¸ Ùˆ ÛµÛ±Û± هجری قمری) / Ùˆ قسمتهای دیگر در زمان ÙØªØØ¹Ù„ÛŒ شاه قاجار ساخته شده‌است، ØªØØª نمره Û±Û¹Û± جزو آثار ملی به ثبت برسد.
سند را مدیر کل عتیقات و وزیر معار٠امضاء کرده‌اند.
در کتاب «مرآت البلدان» یا «مرآت ناصری» تالی٠«مØÙ…د ØØ³Ù† خان اعتماد السلطنه»، از این مسجد تاریخی یاد شده‌است.
نویسنده کتاب مرآة البلدان درباره مسجد جامع گلپایگان نوشته است:
«گنبدی رÙیع Ùˆ ایوانی منیع داشته. ØØ§Ù„ا ایوان خراب Ùˆ گنبد باقی است»
دوپوش گنبد مسجد جامع گلپایگان مانند دوپوش گنبد مسجد جامع یزد Ùˆ اغلب گنبدهای قرن Ù‡ÙØªÙ… به بعد، گسسته (Ùˆ نه پیوسته) است.
دو پوش گنبد گاهی پیوسته و گاه گسسته است.
گنبدهای پیش از اسلام (Ùˆ همچنین گنبد هایی مانند گنبد سلطانیه Ùˆ گنبد مسجد شیخ لط٠الله Ùˆ گنبد خاگی مسجد جامع اصÙهان)ØŒ دو پوش پیوسته است. چنانکه گاهی دو پوسته بی هیچ واسطه ای به هم متصل Ù…ÛŒ شده Ùˆ گاهی هم Ùقط صندوقه یا کندو Ùˆ شیاره ای میان آنها ÙØ§ØµÙ„Ù‡ بوده است.
در گنبدهای گسسته (مثل گنبد مسجد جامع گلپایگان)ØŒ گاهی دو پوسته در کلاله از هم ÙØ§ØµÙ„Ù‡ Ù…ÛŒ گیرند.
مسجد جامع گلپایگان در سال Û±Û³Û±Û° Ù‡.Ø´. به سرپرستی آندره گدار ÙØ±Ø§Ù†Ø³ÙˆÛŒ تعمیر شده است.
در صورت اطلاع از آدرس مسجد جامع، در قسمت نظرات لطفا اعلام فرمائید . در صورت اطلاع از آدرس مسجد جامع، در قسمت نظرات لطفا اعلام فرمائید .