بقایای این شهر تاریخی در Ù…ØÙˆØ·Ù‡â€ŒØ§ÛŒ به طول تقریبی Û´ تا Ûµ کیلومتر قابل رویت است. این شهر را باستان‌شناسان ایتالیایی در سال 1960 میلادی Ú©Ø´Ù Ùˆ از سال 1962 تا 1965 میلادی این Ù…ØÙ„ را ØÙاری کردند.
دهانه غلامان دارای ساختمان‌های بزرگ عمومی، معبد، Ù…ØÙ„ه‌‌های مسکونی، خیابان، آبراهه، Ù…ØÙ„ه‌‌های نظامی Ùˆ صنعتی می‌‌باشد. این شهر تنها مکان باستانی دوران هخامنشیان است Ú©Ù‡ ØØ§Ú©Ù…یت ایران را بر نواØÛŒ شرقی به خوبی نشان می‌‌دهد.
این شهر Ú©Ù‡ در زیر توده‌ای عظیم از شن‌های روان مدÙون شده بود اولین بار در سال 1339 شناسایی Ùˆ در Ø·ÛŒ سال‌های 44-1341 مورد خاکبرداری وکاوش قرار Ú¯Ø±ÙØª. این شهر در نزدیکی رودخانه خشک رود بیابان Ùˆ شعبات رودخانه هیرمند Ø´Ú©ÙˆÙØ§ شد.
این شهر از جهات گوناگونی دارای اهمیت می‌باشد از یک سو تنها شهر خشت ÙˆÚ¯Ù„ÛŒ از روزگار هخامنشیان است Ú©Ù‡ در آن بر خلا٠سایر آثار Ùˆ شهری به جا مانده از این دوره نشانگر زندگی پادشان Ùˆ کاخ‌های مربوط به آنها می‌توان به ÙˆØ¶ÙˆØ Ø²Ù†Ø¯Ú¯ÛŒ مردم عادی Ùˆ خانه‌های آنها را در کنار ساختمان‌ها Ùˆ بناهای عظیم عمومی یا دولتی مشاهده کرد.
از سوی دیگر این شهر از جمله شهرهای Ù…Ù†ØØµØ± به ÙØ±Ø¯ در شرق ایران است Ú©Ù‡ بدون برنامه‌ریزی رشد نکرده بلکه Ø§ØØ¯Ø§Ø« شهر با نقشه Ùˆ برنامه‌ریزی مدون Ùˆ از پیش تعیین شده صورت Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ است.
بناها Ùˆ ساختمان‌های شهر تماما از خشت Ùˆ با نقشه‌های مربع یا مستطیل Ø´Ú©Ù„ منظم Ùˆ دارای ستون‌های ÙØ±Ø§ÙˆØ§Ù† Ùˆ با پوشش سقÙ‌های گنبد Ùˆ ضربی می‌باشند.
در تعبیه ورودی Ùˆ پنجره‌ها جهت وزش بادهای سیستان در نظر Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ شده است Ùˆ آنچه در این شهر بیشتر از همه مشهود است توجه مردم این شهر به مذهب Ùˆ اجرای آئین‌های خاص نیایشی در آن می‌باشد Ú©Ù‡ به همین دلایل بسیاری این شهر را به نام معبد دهانه غلامان نیز می‌شناسند.
در نتیجه کاوش‌های صورت Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ØŒ نیایشگاهی بزرگ با نقشه مربع (53×53) متر از زیر ماسه‌های روان بیرون آمد Ú©Ù‡ مهمترین بنا در بین ساختمان‌های شهر Ù…ØØ³ÙˆØ¨ می‌شود. در این Ù…ØÙ„ چندین نوع آتشدان مذهبی Ùˆ سکو به صورت تک یا Ø¬ÙØª در اشکال Ù…ØªÙØ§ÙˆØª وجود دارد Ú©Ù‡ مراسم خاص مذهبی در ان اجرا می‌شده است. این شهر دارای مدت زمان ØÛŒØ§Øª کوتاهی بوده Ùˆ به سرعت متروک Ùˆ خالی از سکنه شده است.
برخی از مورخین این شهر را همان شهر زرک یا زرنگ؛ پایتخت ایالت زرنکای یا درانگیانا که در کتیبه‌های دوران هخامنشی همانند کتیبه‌های داریوش در بیستون کرمانشاه، شوس، تخت جمشید و نقش رستم و همچنین کتیبه خشایارشا در تخت جمشید و یا شهر زرین ذکر شده می‌دانند.
با توجه به وزش باد های معرو٠۱۲۰ روزه سیستان که همواره از شمال غرب به جنوب شرق می‌وزد. درهای ورودی کلیه خانه‌‌های این شهر در ضلع جنوبی ساختمان قرار دارد.
این شهر دارای برج Ùˆ بارو نمی‌‌باشد Ú©Ù‡ در ØÙ‚یقت ثبات امنیت در آن روزگار را بیان می‌‌کند. باستان شناسان، یکی از عوامل اصلی متروک شدن این شهر را، خشک شدن ناگهانی بستر رودخانه هیرمند می‌‌دانند.
شهر دهانه غلامان در عهد هخامنشی Ùˆ زمانی Ú©Ù‡ در بستر هیرمند آب جریان داشت از اهمیت Ùˆ عظمتی شگر٠برخوردار بوده است. این شهر هخامنشی دارای بخش‌های مختل٠شامل صنعتی، مسکونی، عمومی، مذهبی Ùˆ بخش ØØ§Ú©Ù… نشین است.
Ù…ØÙ„ه‌های مسکونی، ساختمان‌های بزرگ عمومی، معبد، خزانه شهر، Ù…ØÙ„Ù‡ صنعتی Ùˆ نظامی Ú©Ù‡ در Ù…Ø³Ø§ØØª یکصد هکتاری این Ù…ØÙˆØ·Ù‡ ارزشمند جای Ú¯Ø±ÙØªÙ‡â€ŒØ§Ù†Ø¯ بیانگر جایگاه مهم شهر دهانه غلامان در سده‌های 5 Ùˆ 6 پیش از میلاد است.
دهانه غلامان از نادرترین Ù…ØÙˆØ·Ù‡â€ŒÙ‡Ø§ÛŒ باستانی Ùلات ایران بشمار می‌رود Ú©Ù‡ اطلاعات Ù…Ùیدی درباره آیین‌های پرستش را درخود جای داده است.
معماری رسمی هخامنشی Ùˆ همچنین چگونگی تاثیرپذیری از معماری Ù…ØÙ„ÛŒ Ùˆ تاثیر از وضع آب Ùˆ هوایی در ترکیب ساختمانی شهر درآن جمع شده است.
به اعتقاد کارشناسان، شهر دهانه غلامان عمرکوتاهی بین 150 تا 200 سال در سده‌های ششم Ùˆ پنجم پیش از میلاد داشته Ùˆ با توجه به این Ú©Ù‡ نسبت به طراØÛŒ آن اهداÙÛŒ خاص در نظر بوده از دیگر Ù…ØÙˆØ·Ù‡â€ŒÙ‡Ø§ÛŒ باستانی متمایز است.
دهانه غلامان برای مدت کوتاهی مرکز سیاسی، اداری Ùˆ اجتماعی در این منطقه Ù…ØØ³ÙˆØ¨ می‌شده است. دهانه غلامان نام جدید این شهر است Ú©Ù‡ از تنگه‌ای طبیعی با همین نام Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ شده Ùˆ وجه تسمیه آن به خوبی روشن نیست.
چون دهانه یا تنگه مذکور یکی از راه‌های ورودی به داخل Ùلات بوده Ùˆ در دو سده گذشته برده ÙØ±ÙˆØ´Ø§Ù†ØŒ غلامان Ø§ÙØ±ÛŒÙ‚ایی را برای ÙØ±ÙˆØ´ از طریق این تنگه به خاک ایران وارد می‌کرده‌اند به این نام معرو٠شده است.
کش٠دو نمونه اثر نقاشی بی نظیر روی دیوار یکی از اتاق‌های شهر هخامنشی دهانه غلامان باستان شناسان را Ø´Ú¯ÙØªâ€ŒØ²Ø¯Ù‡ کرد.
در نخستین اثر نقاشی کش٠شده، صØÙ†Ù‡â€ŒØ§ÛŒ از شکار به تصویر کشیده شده Ú©Ù‡ Ø·ÛŒ آن یک Ù†ÙØ± Ú©Ù‡ Ø§ØØªÙ…ال می‌رود ØØ§Ú©Ù… Ùˆ یا امیری باشد بر کالسکه‌ای Ú©Ù‡ مکعب Ø´Ú©Ù„ Ú©Ù‡ توسط یک اسب قوی هیکل کشیده می‌شود سوار است Ùˆ با تیر وکمان در ØØ§Ù„ تعقیب گراز بزرگی است.
یک نیزه به پشت گراز اصابت کرده Ùˆ تیری نیز در نزدیکی Ù…ØÙ„ نیزه ÙØ±ÙˆØ¯ آمده وسوار با تیر وکمان خود Ø¯Ø±ØØ§Ù„ رها کردن تیر بعدی است.
این نقاشی در Ø§Ø±ØªÙØ§Ø¹ ØØ¯ÙˆØ¯ 90 سانتیمتری از ک٠زمین Ùˆ در ابعاد 35 در120 سانمتیمتر با رنگ سیاه بر دیوارهای یکی از اتاق‌های شهر دهانه غلامان نقش بسته Ùˆ با نقاط سÙید رنگی نیز تزیین شده است.
در دومین نمونه نقاشی مکشوÙه، اثری بصورت کنده‌کاری شده بر بالای یک درگاهی Ùˆ زیر سق٠یک اتاق در ابعاد 40 در50 سانتیمتر نقش بسته است.
در این تصویر Ú©Ù‡ یک ØÛŒÙˆØ§Ù† به Ø§ØØªÙ…ال زیاد اسب است روبه‌روی پلکانی ایستاده Ùˆ به نظر می‌رسد Ú©Ù‡ قصد بالا Ø±ÙØªÙ† از این پله ها را دارد. پلکان مذکور به ساختمانی منتهی می‌شود Ú©Ù‡ تصویر یک انسان نیز بالای آن نقش بسته Ùˆ Ø§ØØªÙ…ال می‌رود یک شاه نشین باشد.
آثار موجود دردهانه غلامان در روی یک سلسله بلندی های طبیعی به درازای 5/1 کیلومتر و پهنای 300 تا 800 متر در کنار بقایای دلتای قدیمی و خشک سنارود واقع شده است.
روی Ø³Ø·Ø Ø²Ù…ÛŒÙ†â€ŒÙ‡Ø§ÛŒ شهر دهانه غلامان بقایای آثار مادی، ÙØ±Ù‡Ù†Ú¯ÛŒ Ùˆ به خصوص Ø³ÙØ§Ù„ دیده نمی‌شود Ùˆ تنها در برخی موارد استثنایی نمونه‌های ÙØ±Ø³ÙˆØ¯Ù‡ Ùˆ شکسته Ø³ÙØ§Ù„ÛŒ Ú©Ù‡ به سبب ÙØ±Ø³Ø§ÛŒØ´ زیاد غیر قابل تشخیص می‌باشند به صورت پراکنده در Ø³Ø·Ø Ø´Ù‡Ø± ÛŒØ§ÙØª می‌شود.
بقایای موجود در این شهر از دو گروه ساختمان اصلی Ùˆ تعدادی بناهای Ù…Ù†ÙØ±Ø¯ ترکیب شده است. یک قسمت شهر در بخش غربی Ùˆ در درازای آبراهه‌ای Ú©Ù‡ شن‌های Ù…ØªØØ±Ú© آن را پرکرده‌اند قرار داشته Ùˆ بخش دیگر یعنی قسمت شرقی شهر به دو بخش برابر تقسیم می‌شد Ùˆ آثار آن تا جائی Ú©Ù‡ به نام قبر زرتشت خوانده می‌شود ادامه داشته است.
در این دو بخش تعداد 27 بنای قابل تشخیص وجود دارد. این بناها چه از نظر بزرگی اندازه و چه از نظر نقشه و ترکیب اتاق‌ها و سایر اجزای معماری قابل توجهند.
این ساختمان‌ها دارای کاربرد همگانی؛ مذهبی Ùˆ اجتماعی بوده‌اند. بناهای متوسط Ùˆ Ú©ÙˆÚ†Ú© Ùˆ سکونتی شهر در Ù…ØÙ„Ù‡ مسکونی Ùˆ غرب ساختمان شماره 3 قرار دارند.
در بخش جنوبی Ùˆ Ø¯Ø±ÙØ§ØµÙ„Ù‡ ØØ¯ÙˆØ¯ 2 کیلومتری شهر؛ آثار Ùˆ بقایای بنای بزرگی وجود دارد Ú©Ù‡ از آن با نام بنای نظامی یاپادگان یاد شده است. دیوارهای بزرگ Ùˆ ØØ¬ÛŒÙ… این بنای بزرگ مربع Ø´Ú©Ù„Ø› تقریبا 200 متر درازا Ùˆ ØØ¯ÙˆØ¯ 3 الی 4 متر پهنا دارند.
در بنای ساختمان‌های دهانه غلامان دقت زیادی به کاربرده شده است. بناها در ردیÙ‌های نسبتا منظمی ساخته شده‌اند Ùˆ به دلیل وزش بادهای 120 روزه Ú©Ù‡ همواره از شمال غربی به سوی جنوب شرقی می‌وزند؛ درهای ورودی کلیه آانها یا در ضلع جنوبی ساختمان‌ها قرار دارند Ùˆ یا در مقابل آنها باد Ø´Ú©Ù†ÛŒ تعبیه شده است.
دیوارهای اصلی ساختمان‌ها با خشت‌های مستØÚ©Ù… بنا شده Ùˆ اتاق‌ها دارای سقÙ‌های هلالی Ø´Ú©Ù„ Ùˆ راست گوشه هستند Ùˆ از قواعد معماری Ùˆ زیبایی پیروی می‌کنند.
Ù…ØÙˆØ·Ù‡ صنعتى شهر دهانه غلامان Ú©Ù‡ در بخش وسیعى در اطرا٠چالهâ€Ù‡Ø§Ù‰ چاه نیمه امروزى قرار Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ØŒ خارج از Ù…ØÙ„Ù‡â€Ù‡Ø§Ù‰ مسکونى Ùˆ شهرى آن واقع شده بود. به طوریکه جدایى Ù…ØÙ„Ù‡ ویژه صنعتگران در سیستان سنتى باسابقه دیرینه است Ú©Ù‡ در زمان‌هاى بسیار دورتر در شهر سوخته نیز وجود داشته است.
در این شهر بنایی وجود دارد Ú©Ù‡ به Ø§ØØªÙ…ال زیاد کاربرد مذهبی در این شهر 2500 ساله داشته است. این بنای چهار گوش با وسعت 2500 متر مربع دارای 36 اتاق شیب‌دار با یک ØÛŒØ§Ø· مرکزی است.
اتاق‌های این بنا تنگ Ùˆ باریک Ùˆ Ú©Ù… نور هستند Ùˆ شرایط بهتری را برای ØÙاظت از مواد غذایی ÙØ±Ø§Ù‡Ù… آورده‌اند. این ساختمان در اصل مکانی برای تولید موادی بوده Ú©Ù‡ در مراسم مذهبی مورد Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ قرار Ù…ÛŒâ€ŒÚ¯Ø±ÙØªÙ‡â€ŒØ§Ù†Ø¯.
در ØÛŒØ§Ø· این بنا، چهار انبار به Ø´Ú©Ù„ اتاق‌های دراز Ùˆ Ú©Ù… Ø§Ø±ØªÙØ§Ø¹ وجود دارد Ú©Ù‡ تصور می‌شود به عنوان سردخانه برای نگهداری مواد غذایی مورد Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ قرار Ù…ÛŒâ€ŒÚ¯Ø±ÙØªÙ‡â€ŒØ§Ù†Ø¯.
در تعدادی از این اتاق‌ها، تاسیسات مختل٠از جمله پنج آسیاب، کوره، انبارهای Ú©ÙˆÚ†Ú© برای نگهداری مواد اولیه، وسایل Ùˆ ابزار کار مانند سنگ ساب، سنگ آسیاب، ابزار سایش Ùˆ غیره ÛŒØ§ÙØª شده است.
در یکی از اتاقهای این بنا نیز سکو Ùˆ یا Ù…ØØ±Ø§Ø¨ÛŒ به Ø§Ø±ØªÙØ§Ø¹ 7 ساتنی متر از ک٠زمین کش٠شد Ú©Ù‡ Ù…ØÙ„ شکرگزاری مواد تولید شده‌ای بوده Ú©Ù‡ در مراسم مذهبی مورد Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ قرار Ù…ÛŒâ€ŒÚ¯Ø±ÙØªÙ‡â€ŒØ§Ù†Ø¯.
در اتاق‌های این ساختمان ØØ¯ÙˆØ¯ یک صد لیوان Ø³ÙØ§Ù„ÛŒ کش٠شد Ú©Ù‡ همگی دارای اثر مهر سازنده لیوان‌ها بودند. تعداد Ú©Ù„ Ø³ÙØ§Ù„‌های پیدا شده در دهانه غلامان ØØ¯ÙˆØ¯ 50 هزار قطعه است Ú©Ù‡ تعداد زیاد اشیا ØØ§Ú©ÛŒ از بالا بودن Ø³Ø·Ø Ø§Ù‚ØªØµØ§Ø¯ÛŒ جامعه ساکن در دهانه غلامان است.
در این شهر بر خلا٠معماری هخامنشی سقÙ‌ها را گنبدی می‌ساختند Ùˆ این یکی از موارد نادر در زمان هخامنشی است. یک کانال آبی، شهر را به دو بخش شمالی Ùˆ جنوبی تقسیم می‌کند Ùˆ Ø§ØØªÙ…الا بخش شمالی به دلیل وجود ساختمان های بزرگ در آن متعلق به اشرا٠شهر بوده Ùˆ بخش جنوب رودخانه مردم معمولی زندگی می‌کردند.
در این قسمت سازه‌های مسکونی توسط کوچه‌های موازی شرقی غربی تقسیم شده‌اند. استخوان‌های کش٠شده عموما متعلق به پستان‌داران هستند.
دهانه غلامان، شهری باستانی Ùˆ تاریخی است Ùˆ در Û² کیلومتری روستاهای ده رستم Ùˆ قلعه نو Ùˆ Û´Û² کیلومتری شهر زابل در استان سیستان Ùˆ بلوچستان قرار داردجهت مشاهده آدرس دهانه غلامان ، می توانید از نقشه زیر استفاده کنید